مسجد الحراممسجد الحرام و دوره‌های تاریخی توسعه آن پیروزی اسلام در مکه سبب شد تا خانه خدا و اطراف آن، از لوث وجود بتها پاک شود و فضای مکه را اذان بلال، که شعار توحید بود، دربر گیرد. تا این زمان، هیچ حصاری و بنایی در اطراف مسجدالحرام نبود. تنها در اطراف کعبه، آن سوی محدوده طواف خانه‌های عرب‌ها بنا شده بود. فهرست مندرجات۲ - ویژگی‌ها ۲.۱ - قبله‌گاه مسلمانان ۲.۲ - مکان آغاز رسالت پیامبر ۲.۳ - محل آغاز ظهور حضرت مهدی ۲.۳.۱ - حدیثی از امام صادق ۳ - توسعه محدوده طواف ۴ - توسعه مسجدالحرام در زمان ولید ۵ - ساختمان مسجد در عهد عباسیان ۵.۱ - مساحت مسجد در زمان مهدی عباسی ۵.۲ - مسجد در زمان مقتدر و منتصر ۶ - مسجدالحرام در دوره سعودی‌ها ۶.۱ - چند نمونه از اقدامات دیگر ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - مسجدالحراممسجدالحرام، محل ظهور حضرت مهدی (علیه‌السلام) است. همچنین از مهم‌ترین مسجدهای روی زمین به شمار می‌آید. ۲ - ویژگیهابرخی ویژگی‌های مسجدالحرام، عبارت‌اند از: ۲.۱ - قبله‌گاه مسلماناناین مسجد که محیط بر کعبه و قبله‌گاه مسلمانان است، بین مسلمین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این مسجد در طول تاریخ بعثت پیامبران الهی نیز از قداست و عظمت ویژه‌ای برخوردار بوده است. و به نیکی از آن پاسداری می‌کرده‌اند. ۲.۲ - مکان آغاز رسالت پیامبراز آنجا که آغاز رسالت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از آنجا بوده و نیز همۀ مسلمانان به طرف آن نماز می‌گزارند، همچنان در نگاه مسلمین دارای عظمت است. ۲.۳ - محل آغاز ظهور حضرت مهدیبه ویژه آن‌که در برخی روایات، محل آغاز ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) یاد شده است. ۲.۳.۱ - حدیثی از امام صادقامام صادق (علیه‌السلام) در این‌باره فرمود: «إنّ القائم إذا خرج دخل المسجد الحرام فیستقبل الکعبة و یجعل ظهره إلی المقام...»؛ «همانا قائم، آن‌گاه که خروج کند، به مسجدالحرام داخل شده، در حالی که رو به کعبه کرده است، به مقام تکیه می‌زند و... ». ۳ - توسعه محدوده طوافبا گسترش اسلام و افزوده شدن به شمار مسلمانان، احساس شد که باید محدوده طواف وسیع‌تر شود. از این رو، خلیفه دوم دستور داد تا خانه‌های اطراف را بخرند و خراب کنند و به محدوده مسجد بیفزایند؛ همچنین گفت تا دیواری کمتر از قامت یک انسان در اطراف مسجد بکشند، درهایی نیز در آن بگشایند و مشعل‌هایی بر فراز دیوارها نصب کنند تا مسجد در شب روشن بماند. پرده‌های کعبه را نیز عوض کنند. از آنجا که کعبه و مسجد در معرض سیل بود، کوشش شد تا سیل بندهایی در اطراف آن احداث شود که از هجوم آب و سرازیر شدن آن به مسجد جلوگیری کند. بر اساس رسمی کهن، به مردمی که در اطراف کعبه زندگی می‌کردند دستور داده شد بناهای خود را بلندتر از کعبه نسازند تا بنای کعبه و مسجد تحت الشعاع آنها قرار نگیرد. گفتنی است، پیش از ظهور اسلام، ساکنان مکه به احترام کعبه، خانه‌های خود را به صورت مربع نمی‌ساختند. پس از اقدامات خلیفه دوم در سال هفدهم هجری، خلیفه سوم در سال بیست وشش هجری، بار دیگر بر محدوده مسجد افزود. او دستور داد تا خانه‌های دیگری را خریده و ضمیمه مسجد سازند. میان او و برخی از صاحبان خانه‌ها درگیری پیش آمد که سرانجام برخی از آنها راضی شدند و برخی نیز ناراضی باقی ماندند. خلیفه سوم ، همزمان با توسعه مساحت مسجد، دستور داد، رواق‌هایی برای مسجد ساخته شود. تا آن زمان، محیط اطراف کعبه، به طور کامل بدون سقف بود و این نخستین باری بود که بخش‌هایی از آن مسقف می‌شد. ۴ - توسعه مسجدالحرام در زمان ولیدتوسعه مسجدالحرام در خلافت ولید ولید بن عبدالملک اموی (خلافت از ۸۶-۹۶ هـ.) ، در دوره‌ای حکومت می‌کرد که خزانه بیت المال پر از غنایم و اموالی بود که به عنوان خراج و جزیه و عشریه از اطراف و اکناف به شام می‌رسید. او خلیفه‌ای اهل رفاه و علاقه مند به ساختن بناهای با شکوه و پر عظمت بود. از این رو، علاوه بر ساختن جامع اموی در دمشق و توسعه مسجد النبی در مدینه و بنای بسیاری از اماکن مدینه، بر مساحت مسجدالحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازی کرد. او رواق‌هایی در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‌هایی عظیم سرپا نگاه داشت. این ستون‌ها به صورت زیبایی تزیین شد و در قسمت‌هایی از آنها طلا به کار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد. ۵ - ساختمان مسجد در عهد عباسیانمنصور، دومین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۶-۱۵۸ هـ.) ، در سفری که برای حج گزاری به مکه آمد، احساس کرد که مسجد گنجایش مسلمانانی را که برای حج آمده‌اند، ندارد، مصمم شد تا با خریدن خانه‌های اطراف و ضمیمه کردن آنها به مسجد، به توسعه آن اقدام کند. مردمی که صاحب خانه‌های اطراف بودند، با چنین تصمیمی مخالفت کردند، اما پس از آن به فروش خانه‌های خود رضایت دادند. در این افزایش مساحت، وسعت مسجد دو برابر شد و نزدیک به پنج هزار متر مربع بر مساحت مسجد افزوده گردید. این افزایش در جهت شمال و غرب مسجد صورت گرفت. این بار نیز رواق‌هایی برای مسجد در اطراف آن ساخته شد. علاوه بر آن، مناره‌ای نیز در رکن غربی مسجد احداث گردید. گسترش تزیینات روی دیوارها و ستون‌ها نیز بیشتر شد. بنای مسجد که در سال ۱۳۷ آغاز شده بود، در سال ۱۴۰ هجری خاتمه یافت. مهدی عباسی فرزند منصور، (خلافت از ۱۵۸-۱۶۹ هـ. ق.) در سال ۱۶۱ تصمیم به افزایش مجدد مساحت مسجد گرفت و خانه‌های بیش‌تری را خرید و به مسجد ضمیمه کرد. برخی از مردم از واگذار کردن خانه‌های خود ابا داشتند. وقتی مهدی عباسی در این باره از موسی بن جعفر (علیه‌السلام) سؤال کرد، حضرت به او نوشت: اگر کعبه پس از آمدن مردم به اینجا ساخته شده، یعنی ابتدا مردم در اینجا سکونت داشته‌اند، مردم در واگذار نکردن خانه‌های خود اولی هستند، اما اگر ابتدا کعبه بوده و مردم پس از آن آمده‌اند، مسجد به زمین‌های اطراف خود اولویت دارد. مهدی عباسی با استناد به همین نکته، خانه‌ها را گرفت. پس از آن، صاحبان خانه‌ها نزد امام کاظم (علیه‌السلام) آمدند و از ایشان خواستند تا از مهدی بخواهد پول خانه شان را بدهد و امام چنین کرد. ۵.۱ - مساحت مسجد در زمان مهدی عباسیمساحت افزوده شده به مسجد توسط مهدی عباسی ۸۳۸۰ متر مربع بود. در این توسعه درهای متعددی را در اطراف مسجد گشود و تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقی ماند. مهدی عباسی در سال ۱۶۴ از کاردانان خواست، طرحی تهیه کنند تا مسجد از ناحیه جنوبی نیز وسعت یابد، به طوری که به صورت تقریبی، مسجد به شکل مربع در آید؛ به گونه‌ای که کعبه در میانه آن قرار گیرد. بدین ترتیب، مجددا مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزایش یافت و رواق‌هایی در اطراف آن ساخته شد و ستون‌هایی برافراشته گردید. این ستون‌ها هنوز بر سر پا است و کتیبه‌ای که یادگار دوره مهدی عباسی است، بر آن باقی مانده است. گفتنی است، به روزگار مهدی عباسی مسجد در سمت مسعی به اندازه‌ای توسعه یافت که میان مسجد و مسعی فاصله‌ای نماند؛ با این حال، بعدها باز در این محدوده به تدریج خانه‌هایی ساخته شد. [۷]
سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۱۵۹.
پس از مهدی عباسی، در زمان معتضد و مقتدر عباسی، قسمت‌های کوچکی به بخش‌های شمالی و غربی مسجد افزوده شد. از آن جمله محل دارالندوه بود که از زمان قصی بن کلاب در جاهلیت برای مشاوره قریش درباره کارهای مهم، در کنار مسجد الحرام ساخته شده بود. قرار بر آن بود تا تنها قریشیانی که چهل سال از عمرشان گذشته است، به این مجلس مشورتی وارد شوند. این محل تا اواخر قرن سوم هجری برپا بود و زمانی که خلفا به حج می‌آمدند، در آنجا اقامت می‌کردند. در این زمان، به بنای دارالندوه بی توجهی شد و رو به تخریب بود. هرگاه باران می‌آمد، گل و لای آن به مسجد الحرام سرازیر می‌شد. این امر سبب شکایت امیر مکه به معتضد عباسی (خلافت از ۲۷۹-۲۸۹) شد و وی از خلیفه خواست تا اجازه دهد آنجا را به مسجد بیفزاید یا به محلی برای اقامت حجاج تبدیل کند. معتضد این طرح را پذیرفت و دستورش را صادر کرد. این افزایش در سال ۲۸۱ هجری صورت گرفت.۵.۲ - مسجد در زمان مقتدر و منتصرمقتدر (خلافت از ۲۹۵-۳۲۰) نیز در سمت باب ابراهیم، محدوده‌ای را به مسجد افزود. در دوران مستنصر بالله عباسی (۶۲۳-۶۴۰) کوشش‌های زیادی برای بازسازی و نوسازی برخی ازبناها صورت گرفت. یادگار این تجدید بناها، کتیبه‌های متعددی است که ازاین خلیفه در جای‌های چندی وجوددارد. از آن جمله برای تجدید بنای مطاف، کتیبه‌ای ازاین خلیفه در موزه حرم نگهداری می‌شود. همچنین برای بنای مسجد البیعه در نزدیکی جمره عقبه ، کتیبه‌ای از این خلیفه موجود است که روی دیوار آنجا برقرار مانده است. تصویر ۱۲ پس از آن، جز بازسازی‌های اصلاحی، که هر از چندی، به وسیله خلفا و امیران در مسجدالحرام انجام می‌یافت، کاری صورت نگرفت. با این حال روشن است که در تمام دوره مملوکی و عثمانی، بنای رواق‌های اطراف مسجد، هر از چندی ترمیم و در مواردی از اساس بازسازی می‌شد. اخبار بسیاری از این بازسازی‌ها را در کتابهای تواریخ مکه و کتابهایی که در تاریخ خلفای مملوکی و عثمانی نگاشته شده است، می‌توان دریافت. ننوشتن این افزوده‌ها نخست بدان دلیل است که ضمن آنها توسعه جدی صورت نمی‌گرفته و تنها به نوسازی توجه می‌شده است. به علاوه، به قدری اخبار آنها فراوان است که در این مختصر، امکان پرداختن به آنها نیست. کتیبه‌های متعددی از این بازسازی‌ها به ویژه به روزگار قایتبای، از سلاطین بزرگ مملوکی در قرن نهم هجری باقی مانده است. در حال حاضر، با نگاهی به بنای رواق‌های اطراف مسجد می‌توان دریافت که معماری آن میراث دوره مملوکی و به ویژه، روزگار عثمانی است. ۶ - مسجدالحرام در دوره سعودیهادر سال ۱۳۶۸ قمری، (۱۳۲۸ ش.) ملک عبدالعزیز دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه که از سال ۱۳۷۵ قمری/ ۱۳۳۵ ش. آغاز شد، مساحت مسجد را تا ۱۶۰۸۶۱ متر رساند. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهای مسجد نیز در این افزایش تا ۶۴ رسید. ملک فهد که به دنبال مرگ برادرش خالد، در سال ۱۴۰۲ ق./ ۱۳۶۱ ش. به سلطنت رسید، یکی از کارهای اساسی خود را رسیدگی به امور حرمین شریفین قرار داد. وی به سال ۱۴۰۹ قمری، تصمیم گرفت، مسجد الحرام را به صورت بی سابقه‌ای افزایش دهد و به اصلاح و ترمیم آن و اطرافش بپردازد. این افزایش، تا این تاریخ، بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجد الحرام در این مسجد صورت گرفته بود. افزوده دوم سعودی، به طور عمده در بخش غربی مسجد صورت گرفت و محدوده‌ای به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع را در این قسمت، به صورت یک مربع، در ضلع غربی مسجد، بر آن افزود. دو مناره بزرگ که هر یک به ارتفاع ۸۹ متر بود، در آن قسمت بنا گردید. به علاوه، سه قبه بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار، بنا گردیده است. گفتنی است، تعداد مئذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نه عدد می‌باشد. ۶.۱ - چند نمونه از اقدامات دیگربه علاوه، اقدامات اساسی دیگری مانند بنای زیرزمین، ایجاد یک طبقه روی طبقه همکف و نیز آماده سازی سطح بالای طبقه نخست برای اقامه نماز ، از کارهایی بود که صورت گرفت. هچنین برای انتقال زائران به طبقه اول و بام آن، افزون بر سرویس پله‌های عادی، چندین بالابر برقی در قسمت‌های مختلف مسجد نصب گردید. جدا از رواق‌های افزوده شده، محوطه‌های بزرگی در شرق و غرب و جنوب در خارج از مسجد، بدون سقف برای اقامه نماز آماده گردیده است. مساحت تقریبی این میادین در شرق ـ بیرون مسعی ـ ۴۶۰۰۰ متر مربع، در جهات دیگر ۴۲۰۰۰ متر مربع و جمعا ۸۸۰۰۰ متر مربع می‌باشد. تلاش‌هایی نیز برای بهبود وضع تهویه هوا در مسجد الحرام صورت گرفت که بخشی از آن، از طریق وارد کردن هوای خنک به مسجد، از میان ستون هاست که از مرکزی در بخش اجیاد با فاصله ۴۵۰ متری از مسجد، تهیه و آماده و ارسال می‌شود. اما بیشتر کار خنک کردن مسجد از طریق پنکه‌های سقفی است که آنها را ۱۲۹۲ عدد نوشته‌اند. ۷ - پانویس۸ - منبعفرهنگنامه مهدویت، سلیمیان، خدامراد، ص۳۹۹، برگرفته از مقاله «مسجدالحرام». آثار اسلامی مکه و مدینه، ج۱، ص۷۲، برگرفته از مقاله «مسجدالحرام». |